Hoofdstuk 2
Door de complexiteit van de mens, en de nood aan cohesie in groepen, moeten er regels zijn rond diverse aspecten in het leven. We weten graag wat er van ons verwacht wordt, en wat wij van andere mogen verwachten. De grote cultuurverschillen tonen ons echter dat er buiten de meest basale regels weinig universaliteit is, er zijn weinig regels echt ingebakken, waardoor elk individu met vrijwel een schone lei moet beginnen, en met behulp van de ouders en omgeving zelf een script moet opbouwen waarin alle regels staan die te maken hebben met bijvoorbeeld de omgang met anderen. Net zoals de taal per definitie beperkt is, is dit interne script dat vaak ook; we krijgen heel veel vage, tegenstrijdige regels. Soms krijgen we zelfs tegenstrijdige boodschappen van dezelfde persoon. Bijvoorbeeld als er gezegd wordt dat men braaf en lief moet zijn, maar dezelfde persoon het kind dan slaat. Naast tegenstrijdigheid is ook onzekerheid nefast. Het is voor een kind niet altijd heel duidelijk waar de grenzen liggen, maar als onbedoelde misstap een buitenproportionele straf tot gevoel heeft, zal het kind zich behoeden door de grenzen zelf veel dichterbij te tekenen dan waar ze echt liggen, vanuit het principe better safe than sorry. Echter zal de veilige ruimte doorheen de jaren vaak kleiner en kleiner worden.
Het gevolg van deze en andere zaken is dat het interne script, dat tegelijk ook wetboek en rechter is, bij veel mensen vol staat met regels met daarop uitzonderingen, en uitzonderingen op uitzonderingen: ‘Anderen mogen dat, ik mag dat niet,’ of ‘ik mag dat enkel als er aan bepaalde voorwaarden voldaan is.’
Het is dit script dat onder handen wordt genomen in de derde, langdurige therapievorm waar ik in de inleiding naar verwees. Hiermee bedoel ik opnieuw niet dat elk script inherent slecht is. Mijn enige maatstaf is: ‘bezorgt het je genoeg lijden dat je er zelf iets aan wil doen?’
Maar een script is nodig. Een goed script geeft structuur, veiligheid, voorspelbaarheid. Het verbindt jou met een bepaalde cultuur. En zoals ik het zie is het een groot deel van de identiteit.
Het is echter dit script dat voorschrijft welke gedachten taboe zijn. Bepaalde gedachten die niet in de identiteit passen, kunnen door de inwendige rechter, een amalgaam van autoriteitsfiguren doorheen het leven, met ongepaste strengheid behandeld worden. Maar soms zit men tussen twee vuren: de ene regel verbiedt het ene, de andere het andere. En het gevolg is dat wat men ook doet, men zit met een gevoel van schuld, schaamte of angst.
Het script kan ook op andere manieren voor problemen zorgen: Als er waarden in vervat zitten rond bijvoorbeeld perfectie, dan zal niets wat deze persoon ooit doet goed genoeg zijn volgens de eigen normen. Echter, mensen in de omgeving kunnen zich storen aan dit perfectionistisch gedrag, het zelfs als arrogantie benoemen, en dit proberen af te straffen. Echter, als de straf in sociale context de vorm aanneemt van plagen, pesten, kritiek of uitsluiting, zal dat als voornaamste effect hebben dat de perfectionist denkt ‘Oei, ik was dus nog niet goed genoeg,’ en zo nog strenger worden voor zichzelf.
Het is onder andere door therapie, het spreken over de moeilijkheden waarmee men zit, dat men deze regels kan verzachten. Het kan enorm helend werken iets uit te spreken waarover men de angst heeft er voor afgestraft te worden, buitengezet zelfs, en dan een reactie van mildheid te krijgen. Onder andere dit helpt om meer naar de geest van de wet kunnen leren leven, in plaats naar de letter van de wet: ‘Ik wil een goed persoon zijn, maar ik wil meer bewegingsvrijheid in hoe ik dat invul.’
Jammer genoeg is het aanpassen van de wet tegen de regels van de wet, waardoor dit proces traag gaat. Dit is ook nodig, een samenleving waarin de individuen te snel kunnen veranderen, zal een te instabiele samenleving zijn.
Maar als de regels milder worden, als men meer vrijheid krijgt om te denken wat er gedacht wil worden, en als men meer het vertrouwen krijgt dat men met deze gedachten om kan gaan, dan krijgt men meer en meer plaats om zichzelf te zijn, niet volledig los van - maar ook niet meer volledig gevangen door - de verwachtingen van anderen.