Hoofdstuk 3
De hersenen zijn een enorm complexe machine. Het is een ware supercomputer met hoogst gespecialiseerde onderdelen. Deze specialisatie heeft als gevolg dat bijvoorbeeld een deel van het taalgebied aangetast kan zijn, zonder dat dit invloed heeft op het bewustzijn of de intelligentie. Het deel waar het bewustzijn zelf zit, het script als het ware, is een relatief klein, relatief nieuw deel, vooraan in de hersenpan. De delen onderaan en in het midden zijn veel eerder in de evolutie ontwikkeld, met als voornaamste functie het in leven houden van het organisme. Één van de manieren waarop het ons beschermt is door de introductie van angst op het juiste moment. Er zijn dingen in de wereld waarop we instinctief reageren: levensbedreigende situaties, gevaarlijk ogende dieren, … Dit systeem is hypergevoelig, want een fout alarm is minder erg dan het uitblijven van dat alarm in een bedreigende situatie. Het principe van better safe than sorry.
Echter, opnieuw door het ontstaan van taal, moest dit angstsysteem zich aanpassen aan veel complexere, abstracte situaties. Nu moet men zich zorgen maken over het zeggen van de juiste dingen om niet het gevaar te lopen uit de groep gezet te worden. Zoals eerder aangehaald, de regels hierover zijn niet universeel, maar bepaald door de gemeenschap van die periode en area, en de kleinere groepen -zoals gezin, clan of stam- waartoe men behoort.
Dit wil zeggen dat het angstsysteem moet vertrouwen op de input van het script. Men kan dit vergelijken met software. Het script, de input van regels door de sociale omgeving creëert een programma voor elke situatie of locatie. Bijvoorbeeld, op restaurant gedraagt men zich zo:
Men zet zich aan een tafel met een gepast aantal stoelen
Men wacht op de ober
Men betreedt nooit de keuken
Men betaalt minimum het bedrag dat op voorhand al was bepaald
Als men zich niet aan deze regels houdt zal men bekeken worden als een deviant lid van de samenleving
Als men beschouwd wordt als deviant, riskeert men uitsluiting
Men ziet hier waar de regels van het rationele overgaan in het emotionele. Het is sterk vereenvoudigd, maar deze logica ligt aan de basis van sociale angsten en zenuwachtigheid in nieuwe situaties: men voelt aan dat er wel eens regels kunnen zijn waar men geen weet van heeft.
Een programma kan ook reactief zijn op lichaamstaal, stemgebruik of bepaalde woorden: als iemand streng kijkt, dan moet ik mij schuldig voelen. Als iemand boos is, moet ik mijzelf beschermen, … De reactie, die instinctief aanvoelt, is ingegeven door de regels van het script. Maar zoals aangehaald, het script barst soms uit zijn voegen, waardoor programma’s met elkaar kunnen interfereren. En de regels van het script die tot uiting komen in situaties van stress en hoog opgelopen emoties, zijn die regels die men, soms ondanks de beste bedoelingen en tegen de beste wensen in, heeft overgenomen van de ouders. Dat wil zeggen dat het ook niet onoverkomelijk is, dat men hier aan kan werken.
De manier waarop hier in therapie gewerkt wordt kan opnieuw worden teruggebracht naar de twee laatste vormen die ik heb aangehaald in de inleiding. De eerste vorm, medicatietherapie, laat ik hier buiten beschouwing.
Tweede therapievorm
Om binnen de metafoor de computerprogramma’s te blijven: de tweede, kortdurende vorm, richt zich op het bijschrijven van programma’s. Bij een fobie, bijvoorbeeld, is exposure therapy een wijdverspreide methode. Men leert dat er situaties zijn waarin men niet, of toch veel minder, angstig moet zijn. Dus: men installeert nieuwe programma’s die inspelen op het oude.
Men weet dat het zich op deze manier afspeelt, omdat het oude programma nooit weg is. Er kunnen steeds nieuwe situaties zijn waarin de oude angst met volle kracht terug komt.
Deze processen worden beschreven door het vakgebied dat de naam Leerpsychologie heeft. De basis hiervan is het proces ontdekt door Pavlov: men kan leren dat een bepaalde stimuli (een geluid van een bel) een bepaald gevolg heeft (tevoorschijn komen van eten), waardoor het lichaam op dezelfde manier begint te reageren op de bel als op het eten.
Men heeft ontdekt dat men op deze manier bepaald gedrag kan vermeerderen of verminderen. Als het indrukken van een knop eten tot gevolg heeft, zal het gedrag meestal vermeerderen, Als het gevolg is dat men een elektrische schok krijgt, zal het gedrag verminderen. In dit geval heeft men duidelijke termen aan de gevolgen gegeven: het eten is een Beloning, de schok een Straf.
Hier wordt het moeilijker. De term straf wordt gedefinieerd als een gevolg dat gedrag doet afnemen. Echter, niet elke straf, in de volksmond, is een straf, de leerpsychologische term. Er zijn situaties beschreven waarin een pijnlijke, averse prikkel het gedrag toch blijft uitlokken. De straf wordt, in leerpsychologische termen, een Beloning.
Dit is tegenintuïtief en zorgt voor nefaste misverstanden in het dagelijkse leven. Als een kind zich “misdraagt” volgens de subjectieve regels van die samenleving, dan zal een volwassene vaak vanuit de logica handelen: ‘Dat gedrag mag ik niet belonen want dan zal het kind dat gedrag vaker stellen. Maar als ik het kind straf, dan leert het een lesje.’
Echter, vrij regelmatig zal een straf het ongewenste gedrag versterken. In hoofdstuk twee haal ik een soortgelijke situatie aan waarin perfectionisme versterkt kan worden.
Al deze elementen maken dat het proberen aanpassen van gedrag gebaseerd op Leerpsychologische dynamieken heel zorgzaam moet gebeuren, met begeleiding van een professional.
Derde therapievorm
De derde, langdurige vorm richt zich meer op het script waar deze programma’s zich op baseren. Door defragmentatie (het bij elkaar zetten wat samen hoort te zijn), het verwijderen van elementen en het herschrijven van code, is het het oorspronkelijke programma dat zich aanpast.
Opnieuw is dit alles sterk vereenvoudigd. Met defragmentatie bedoel ik dat het soms belangrijk kan zijn om in te zien dat er een link is tussen twee situaties: vandaag was ik buitenproportioneel boos, omdat ik een onverwerkte kwaadheid met mij meedraag omdat mij onrecht is aangedaan.
Het verwijderen van elementen is minder letterlijk. Hiermee bedoel ik eerder dat bijvoorbeeld die woede verwerkt wordt en losgelaten kan worden.
Het herschrijven van de code van het programma is een rechtstreeks gevolg, of misschien exact hetzelfde, als het herschrijven van de regels van het script.
Een belangrijk gevolg hiervan is de rust dat dit kan brengen. Als het script op zo’n manier wordt aangepast dat men weet dat fouten maken in nieuwe situaties menselijk en vergeeflijk is, als men leert dat men niet op alles controle moet hebben, en als men leert vertrouwen in de eigen veerkrachtigheid, dan gaat er veel minder mentale energie verloren aan het piekeren, het nadenken over scenario’s, zenuwachtigheid en angsten, en het zichzelf wegcijferen voor het gemak van anderen. Opnieuw, niemand mag voor een ander beslissen dat het gedrag dat gesteld wordt niet mag, de enige factor is of de persoon zelf zich er aan stoort. Vaak is er tevens een grote weerstand tegen het idee van bepaalde veranderingen, want het huidige gedrag is een automatisch gevolg van bepaalde waarden, waardoor de regels ongelukkig zijn uitgeschreven. Het zijn echter niet de waardes die noodzakelijk veranderen, maar enkel de uiting ervan.
Een andere weerstand kan zijn uit angst voor het gevolg, de sociale straf, zoals weergegeven in de volgende uitspraak: ‘Ik wil mij minder zorgen maken over wat mensen van mij denken. Maar als ik mij minder zorgen maak wat mensen over mij denken, wat gaan ze dan wel niet over mij denken?’
Een belangrijke vraag, want als sociaal dier hebben we de ander nodig, zo zeer zelfs dat eenzaamheid verregaande gevolgen op onze gezondheid kan hebben. Echter zal ieder voor zich moeten uitmaken waar de grens ligt tussen rekening willen houden met anderen, en de eigen verlangens en wensen aan de kant te schuiven.